Profesor Zera Elî Yûsûpova

Zimanzana Kurd a navdar, doktora zaniyarîya fîlologiyê Profesor Zerê Ûsiv (Zara Aliyevna Yûsûpova), sala 1934a li bajarê Tilbîsê di malbeteke Kurdên êzdî da ji dayik bûye. Malbata wan, salên rev û bezê tevî bi hezara malbatên Êzdî ji herema Wanȇ, ji zulma Roma Reș û olperestên fanatîk reviyaye.

Fîlolog û şarezaya diyalektên Kurdî Profesor Zerê Ûsiv ku tevaya jiyana xwe ya zanistî ji bo lêkolînkirina diyalêktên zimanê Kurdî terxan kiribû, li pey xwe zêdetirî 80 berhemên zanistî hiştin.

Zerê Ûsiv, yek ji zanyarên kedkar a dibistana Kurdolojiya Yekîtiya Sovyetê bû ku di bin serpereştiya Kurdzanê mezin Qanato Kurdo de bûbû pispora fîlolojiyê û di warê diyalektolojiya zimanê Kurdî de şarezaya herî bi otorîte bû.

Perwerdeya wê li Tiblîsê dest pê dike. Sala 1953ya bi qîmetê herî bilind mekteba bajarê Tiblȋsȇ xilas dike. Li welatê Sovyêtê şagirtên ku bi qîmetên herî bilind dawî li xwendina xwe ya dibistanê dianîn, madalyaya zîv yan zêr didan wan. Li welat  deriyê her îdareke xwendina bilind li ber wan vekirî bû. Zerê madalya zêr distînê û berê xwe dide Zanîngeha Lênîngiradê ya Rojhilatzaniyê û li para fîlologiya Îranî tê qebûlkirin.

Li pey qedandina xwendina bilind, sala 1958 keça zîrek dikeve beşa doktora ya Enstîtûya Lênîngradê ya Rojhilatzaniyê (niha Saint Petersburg) ya Akadêmiya Rûsyayê ya Zaniyariyê, Beşa Fîlologiya Kurdî. Serokê wê, yê zanyariyê Kurdzanê mezin Qanatê Kurdo bû. Mijara xebata wê ya zaniyarî, lêkolîna ser zaravê Kurmanciya Jêrîn (Soranî) bû.

Li pey dawîanîna xwendina doktorayê di “Kabîneya Kurdî” ya wê Enstîtûyê da wek xebatkara zanyarî derbasî ser kar dibe. Hêjayî gotinê ye, ku Kabîneya Kurdî sala 1959 bi pêsdanîn û destpêşxeriya rojhilatzanê din ê eyan Îosîf Orbêlî hatiye damezirandîn. Paşwextiyê Kabîne bû navendeke Kurdzaniya cihanê ya herî bi nav û deng.

Kurdzanên eyan ên wek Q. Kurdo, Î. Sûkêrman, M.Rûdênko, Y. Vasîlyêva, Î. Smîrnova, K, Eyûbî, J. Mûsayêlyan, O.Celîl û yên din li wir xebitîne û xebatên xwe yên giranbiha di warê Kurdzanêyê da nivîsîne.

Zera Ûsiv 1965 doktoriya xwe ya ewil diparȇze û navê kandîdatiya zanyariya (phD) fîlologiyê distîne.

Devedevî nîv sedsalî Zera Ûsiv li wê navenda Kurdzaniyê xebitî û hêz û zanîna xwe pêşkêşî lêkolîna pirsgirêkên zimanzaniya Kurdȋ kir. Guhdariya wê hîmlî li ser zaravên Kurmanciya Jêrîn bû. Di zimanzaniya Kurdî de eyan e ku zaravên Kurdî ser du beşan par dibe; beşa bakur û ya başûr. Di nav beşa bakur Kurmancî û Zazakî (dimilî)ne, beşa başûr li ser sê komika tê parvekirin:

• 1. Soranî, Silêmanî, Mûkrî
• 2. Goranî, Hewramî, Kendûleyî, Bacelanî û yên din
• 3. Kêrmanşahî, Sînêyî, Gêrûsî, Korûnî û yên din

Zimanzana bi şûret bi xwe wiha dinivîse:

“Van salên dewî ez gelek mijûlî lêkolîna Goranî û Hewremanî bûm. Bi matêriyalên sertacêd edebiyeta Kurdî ya bi nivîsar, ku sedsalên 18-19an hatine afirandin, ji wan in. Dîwana Seîdî (sedsala 18an), Dîwana Welî-Dêwane (s 18), “Şîrin û Xusrow” ya Xanay Qubadî (s 18), Dîwana Mewlewî (s 19), Dîwana Cefayî (s 19). Lê gerekê bê gotin, ku gavên pêşin ji bo lêgerîna zaravê Goranî li aliyê Îranîstê bi nav û deng Muhemmed Mukrî va hatibûne kirin, yê ku çend destnivîsarên Goranî (piranî bi naveroka dîndariyê) çap kirine."

Sala 1992 bi têma zaravê Goranî bi heykelên edebiyata nivîsar a sedsalên 17-19an, tȇza doktoriyȇ diparȇze û navê Doktora Fîlologîyê distîne.

Tevî çendîn monografiyan, Kurdzana bi nav û deng ji 80ȋ zȇdetir gotar, li ser pirsgirêkên zimanzanî, edebiyet û folklora Kurdî weşanndiye.

Xêncî karê zaniyarî bi karê pêdagojiyê ve jî mijûl bûye. Li Zanîngeha Saint Petersburg dersa zimanê Kurdî daye.

Zerê Ûsiv piştî nexweşiyeke demdirêj, di 88 saliya xwe de di roja 03/02/2022, li bajarê Saint Petersburg ê Rûsyayê wefat kir.

Navên çend xebatên Profesor Zera Elî Yûsûpova yê li ser zimanzanîya Kurdî:

• Ferhenga Kurdî-Rûsî (zaravê Soranî) tevî Qanatê Kurdo
• Zaravê zimanê Kurdîyî Silêmanî
• Lêkolîna zaravê Kurdiyî Goranî bi heykelên edebîye sedsalên 18-19
• Lêkolîna zimanê Kurdî bi seretacên edebiyeta nivîsar (ya sedsalên 18-19)
• Zaravê Kurdîyî Hewremanî li ser hîmê heykelekî edebiyeta nivîsar: Dîwana Saîdî
• Têkstên zargotina Kurdîya Başûr
• Lîrîka Şayîrê Kurdayî Sedsala 19an Mewlavî (zaravê Goranî)
• Mem û Zîn a Ehmedê Xanî heykela çanda cihanê ye