Navê Pirtûkê: Hezar û Yek Şev(Cild 1-2-3-4) Wergera Ji Erebî: Menaf Osman Çîrokên Gelêrî

Abdulla Peşêw yek ji helbestvanê herî mezin ê edebiyata Kurdî ye ku di asta cîhanê de nûnertîya helbesta Kurdî dike. Abdulla Peşêw di sala 1946an de li gundê Bêrkotê yê nêzîkî Hewlêrê ji dayik dibe. "Abdulla" navê wî yê rastî û "Peşêw" jî naznavê wî yê hunerî ye. Bavê wî Şêx Mihemedê Umer melayê gundê Bêrkotê bûye û dema Peşêw du salî ye, diçe ber dilovanîya Xwedê. Ji ber vê zaroktîya wî bi dijwarî derbas dibe ku tu carî naxwaze wan rojan bi bîr bîne. Ji ber vê, dema dest bi xwendingeha Xalîdîyeyê dike li Hewlêrê di mala mamê xwe da dimîne. Piştî temamkirina xwendingeha navendî û lîseyê di sala 1969an de bawernameya peymangeha (enstîtu) mamostatîyê ya Hewlêrê bi dest dixe û wek mamosta tê wezîfedarkirin.

Mele Nûrûllahê Godîşkî, bi eslê xwe ji gundê Têlanê ye. Têlan îro bi ser Misircê navçeya Sêrtê ve ye. Ji malbata Seyda re dibêjin Mala Şêx Piço. Meqbera Şêx Piço îro li Misircê bi nav û deng e. Seydayê Mele Nûrûllahê Godîşkî ku me ji devê wî bihîstîye di sala 1918an li gundê Xarsê, navçeya Tîlê bi ser Mûşê ji dayîk bûye. Gava Seyda dibe sê mehî bavê wî Mele Ehmed diçe ser dilovanîya xwe. Piştê ku Seyda dimîne sêwî, ji destê began û xulamê wan pir zilm û zorî dibîne.

Şêx Ebdulezîzê Bedlîsî helbestvanê dawiya sedsala XIXem û destpêka sedsala XXem e. Ev helbestvanê girîng di dema dawî ya Dewleta Osmanî de jiyaye. Mixabin em sala jidayikbûna wî tam nizanin. Di derheqê wî de zanînên berfireh di destê me de tune. Navê wî yê fermî Ebdulezîz e û kurê Ebdulkerîm e. Perwerde û îcazeta xwe ji Şêx Fethullahê Werqanisî stendîye. Ji ber vê tête hesibandin ku ew girêdayî terîqeta Neqşebendîyê ye.

Şikrîyê Bedlîsî perwerdeya xwe ya pêşî li medreseya Şikrî distîne, di ciwanîya xwe de berê xwe dide Gîlan û Heratê, perwerdeya xwe li wan bajaran didomîne. Piştre dikeve bin xizmeta Mîr Şerefxanê Bedlisî. Bi Şerefxan re beşdarî hinek şeran dibe. Şikrîyê Bedlîsî di cihên cuda de miftîtî, qaditî û miderisîtî dike. Ne bi tenê şair û xatibekî jêhatî ye, ew bi muzîkê re jî eleqedar bûye û li tembûrê xistîye. Wekî din di werzîşê mîna siwarîyê, sobayê û tîr avêtinê de jî xurt bûye. Şikrîyê Bedlîsî di warê hedîs, fiqih, kelam, tefsîr û xîtabetê de hostayekî pirr baş e. Berhema wî ya herî girîng Selîmname ye ku mijara wê jiyannameya Siltan Selîmê Osmanî ye. Heya niha 9 nishayên vê berhemê hatine tesbîtkirin.

Nivîskarê Kurd Zinar Soran di 2yê Cotmeha 1955an de li gundê Qizilê ya Dêrika Çiyayê Mazî hatîye dinyayê. Zaroktîya wî di odeya gund û di nav civaka eşîrtîyê de derbas dibe. Di wê demê de, ode û civaka Kurdî hê ji şevbihêrkên dengbêj û çîrokbêjan xalî nebûne. Bingehê ziman û çanda xwe ya Kurdî ji wê civatê û wan şevbihêrkan werdigre. Ji gund xwendekarê pêşî ye ku piştî dibistana destpêkê xwendina xwe didomîne. Dibistana navîn li Wêranşehrê, lîseyê jî li Mêrdîn û Entabê dixwîne...

Qedrî Cemîl Paşa(Zinnar Silopî), di sala 1890, li Amedê ji dayik bû. Kurê Fuad Begê Cemîl Paşa ye. Xeynî Fûad Beg 10 kurên Cemîl Paşa yên din jî hebûn. Di nav maleke qalabalix û dewlemend de mezin bû. Zarokatîya xwe li Qonaxa Cemîl Paşa û bi perwerdeyeke têr û tesel derbas kiribû. Bi tevî heval û hemsalên xwe havînan li gundê Enbarê, zivistanê jî li nav Amedê diman. Di zarokatîya xwe de hem fêrî xwendin û nivîsandinê hem jî fêrî suwarîtîyê û leşkerîyê bû. Lê eleqeya wî zêde li ser pêwendîyên komelayetî bû. Apê wî Qasim Begî her çiqas qedexe dikir ku nerin nav odeya mezinan jî, wî tim hewl dida ku here odê û guhdarî li sohbetên mezinan bike...

Seîd Dêreşî, sala 1955an li gundê Dêreşê yê qezaya Amêdiyê ji dayik bûye. Xwendina xwe ya despêkê, Qur’an û Nûbihara Ehmedê Xanî û çend kitêbên din li nik melan xwendine. Paşî sala 1968an dest bi mekteba resmî ya bi navê (Me‘hedu’l-Îslamî) kiriye. Sala 1976an mekteba xwe bi dawî înaye. Sala 1982yan Koleja Şerî‘etê û Vekolînên Îslamî ya bi ser Zanîngeha Mustensiriyê ve, li Bexda bi dawî înaye.

Enwer Karahan nivîskarekî Kurd e. Di sala 1964an de li Dêrika Çiyayê Mazî hatîye dinyayê, Heta bi lîseyê li Dêrikê xwendiye û hetanî sala 1992yan jî ji wir veneqetîyaye. Karahan, di sala 1997an de derdikeve derveyî welêt û heya niha li Swêdê dijî. Li wir hîn bêtir îmkanên ku karibe bi karê nivîsê dakeve û bi edebiyatê re mijûl bibe peyde dike...

Civaknas û felsefevanê Kurd Alî Gurdilî, di sala 1966an de li bajarê Sêrtê, li navçeya Misircê (Gurdilan) hatîye dinyayê. Piştî ku di sala 1980yan de bi hemû malbata xwe ve koçî bajarê Îzmîrê dike, dikeve Zanîngeha Ege, Beşa Civaknasîyê û piştî çend salan zanîngehê diqedîne. Bi salan e di hinek warên zanistî û felsefî de dixebite. Heta niha gelek gotarên wî ên zanistî û felsefî di kovarên wek Kovara W, Felsefevan, Xwenas, Tîroj û Ajda de hatine çapkirin...

Mehmet Çaglayan di sala 1923yan de li gundê Ardgunk ya bi ser parêzgeha Mûşê ve hatîye dinyayê. Zarokatîya xwe di medreseya bavê xwe Melle Mistefa Efendi de derbas kirîye. Çaglayanê ku yek ji hiqûqnasên herêmê yê qedirbilind bû, piştî ku demekê li cem bavê xwe xwendina Qur’an, ferheng, rêziman û hevoksazîyê kir, çû Medreseya Norşînê ya Bedlîsê. Li vir li ba şêx Taqîyeddîn û şêx Maşûq ders sitendîye. Piştî neh salan ji perwerdehiya giran a domdar, çûye çar salan leşkerî kirîye...

Nivîskar, mamoste Prof. Dr. Mehmet Zahir Ertekîn, sala 1976an li gundê Birkê ê bi Şemrexa Mêrdînê ve girêdayî ye ku li ser girekî nola çîyayekî ye, hatîye dinyayê. Ev gund nêzî heftê kîlometreyî dûrî Amedê ye û di şevên tarî de çirûskên karebaya bajarê Amedê ji vî gundî xuya dibe. Kurê melayekî ye û di nava heyşt bira û xwişkekê de di rêza sêyem de ye. Roj û meha ku hatîye dinyayê nayê bîra dêya wî jî. Li gundê xwe dibistana seretayî xwendîye û paşê li Şemrexê dibistana navîn qedandîye...

Nivîskar û wergêra Kurd Fexrîya Adsay, li Dêrika Çiyayê Mazî ya bi ser Mêrdînê ve di sala 1971ê de hatiye dinyayê. Ji sala 1975an şûn de li Izmîrê mezin bûye. Dibistana seretayî, navîn û lîse li Îzmîrê xwendiye. Lîsansa xwe li Enqerê li Zanîngeha Rojhilata Navîn ya Teknîkî (ODTÜ) di beşa dîrokê de qedandiye. Ji wir çûye Wanê ji bo mamostetiyê û dûra ji Wanê hatîye Amedê. Li Zanîngeha Dicleyê ya Amedê di beşa sosyolojiyê de li ser Êzîdîyan û li Zanîngeha Mêrdînê ya Artûklûyê di Beşa Ziman û Çanda Kurdî de li ser romana dîrokî ya Kurdî bi navê “Romana Kurdî (Kurmancî) Ya Dîrokî: Bîra Civakî û Nasname”  du master temam kirine...

Ronakbîr, helbestvan, nivîskar, dramanûs û wergêrê Kurd Ezîzê Gerdenzerî(Şalîko Amîryan), 28ê Cotmeha 1945’an li bajarê Tiblîsê (Gurcistanê) di malbeteke Êzȋdȋ yȇ penaber de, hatîye dinyȇ.  Di sala 1948’an de malbata wî vedigere Ermenîstanê. Zaroktî û xortanîya nivîskar li gundê Dêrikê (berê Cercerîs), navça Aragasotnê, derbas dibe. Gerdenzerî wiha behsa dema zarokatî û malbata xwe dike: “… Gund gundê çiyayî bû. Tebîet(siruşt) pir sert bû. Lawên gund, lawên çiyayî, pir dilsoz, xwedîxîret, rastgo, welatperwer, dengbêj û çîrokbêj bûn. Ez lawȇ wȇ civakȇ bȗm ku 72 caran rastȋ komkujiyȇ hatibȗ, lȇ zimanȇ xwe, edatȇn xwe, çanda xwe, wek ronahîya herdu çavȇn xwe parastibȗ. Min terbîye û telîmata xwe li wir stend. Ew terbîye û telîmat bû bingeha esasî di emirjîyana min de û mora xwe, tesîra xwe, li ser berhemên min hişt û heta niha dihêle...

Çîroknûs, romannûs, wergêr û şanonûs Yaqob Tilermenî, di sala 1972yan de, li Qosera Mêrdînê ji dayik bûye. Tilermenî dibistana seretayî, navîn û berhevî li Qoserê xwendîye. Li Zanîngeha Dîcleyê, Fakulteya Perwerdehîyê, Beşa Fizîkê qedandîye. Di Gulana sala 2002yan de ligel deh mamosteyan û endazyarekî, bi mahneya ‘xebatên perwerdekirina Kurdî’ hatîye girtin, mehekê di Girtîgeha Mêrdînê de maye û şeş mehan ji kar dûr hatîye xistin. Piştî serbestmayîn û rizgarbûna Dadgeha Ewlekarîya Dewletê (DGM) di 1ê Îlona 2002yan de li karê xwe vegerîyaye û ji hêla Walîtîya Mêrdînê ve sirgûnî bajarê Yozgatê bûye. Weke sirgûn sê salan li gundekî bi ser navçeya bi navê Çekerek a bi ser bajarê Yozgatê ve maye. Piştî mamostetîya 15 salan li bajarê Mersinê û bi giştî 22 salên mamostatîyê bi Biryarên Di Hukmên Qanûnê (KHK) de 7ê Sibata 2017an ji karê xwe hatîye derxistin. Ji ber gef û gurên polîsan û şertên neyînî yên jiyanê mecbûr maye ku welatê xwe terk bike û biçe Swîsreyê. Ew ji Îlona 2018an û vir ve ligel hevsera xwe ya helbestkar Dîlber Hêma û keçên xwe Şarezîn û Yezda li bajarê Lozan a Swîsreyê dijîn...

Romana Mehmed Uzun a bi navê “Bîra Qederê” cara ewil di sala 1995an de hatîye çapkirin. Berhema Bîra Qederê di romana modern a Kurdî de xwedî cihekî girîn e. Mijar jiyana zimanzan û rewşenbîrê payebilind Mîr Celadet Bedirxan e. Neviyê Mîrê Botan Bedirxan, Mîr Celadet, li sirgunê di sala 1893yan li bajarê surgunê li Stenbolê di dayik bûye. Bavê wî Emîn Alî Bedirxan li Stenbolê hakimê cezayê ye. Mîr Celadet di herba Yekemîn a Cîhanê de li enîya Qefqasê tev li şer dibe. Ji têkçûn û belavbûna Dewleta Osmanî û pê de, jiyana wî tevde bi xebatên Kurdewarî derbas dibe. ‘Bîra Qederê’ esas navê romana ku Celadet Bedirxan xwestiye binivîse ye. Dest pê kirîye lê piştî demeke kin wefat kirîye û negihaye ku romana xwe binivîse. Mehmed Uzun bingeha romanê ji vir stendiye û bi çend hevokên Mîr Celadet Bedirxan dest bi romanê kirîye.

Nivîskar, wergêr, lêkolînvan, ferhengsaz Mehmed Emîn Bozarslan, di sala 1935a de, li qeza Diyarbekirê (Amedê) li Lîceyê ji dayîk bûye. Piştî xwendina xwe temam kirîye, dest bi meletîyê kirîye. Dûra li wê herema ku ji dayîk bûye, dest bi muftîtîyê kirîye. Ew, ji alî gelekan ve bi navê ‘Muftî’ dihat naskirin. Lê leqabekî wî yê din jî, ‘Muftîyê Qomunîst’ bûye...

Nivîskar Hurşît(Xurşîd) Baran Mendeş di sala 1976an de li Cizîra Botan li navçeya Şirnexê ji dayîk bûye. Perwerdehîya xwe ya seretayî, navîn û amedehîyê li Hezexê xwendîye. Di sala 1996an de neçar maye ku koçî navçeya Ûrla ya girêdayî bajarê Îzmîrê bike. Li wir di rojnameyên “Çağdaş Ûrla” û “Yarimada” de dest bi rojnamegerîyê kirîye û piştre jî di van rojnameyan de qunciknivîsî kirîye...

Nivîskar Leylana Sidîq di sala 1979ê de li gundekî Licê ku navçeya Amedê ye, ji dayîk dibe. Dibistana seretayî li navenda Amedê dixwîne. Piştî qedandina dibistana seretayî, ji ber sedemên malbatî mala xwe bi malbatî bar dikin Stenbolê. Ji ber zextên li ser xwendevanên Kurd ên li dibistanên Stenbolê nikare perwerdehîya xwe berdewam bike. Piştî gelek salan bi rêya zewacê vedigere Amedê û li wir perwerdeyîya xwe ya nîvco temam dike û dibistana bilind dixwîne...

Lêkolîner, nivîskar, helbestvan, rojnameger, wergêr û rexnegirê wêjeyî Azad Zal, di 8ê Adara 1972yan de li Gundê Çawuşelîkeya (Çawişelikya / Çavşeliqya; navê kevin Gulamîran) ku bi navçeya Sûrê ya Amedê ve girêdayî ye hatîye dinyayê. Lawê Hesîbe û Emîn e. Ji alîyê dê de ji gundê Farqîna Amedê Şêxdawûdan,  ji Mala Qolê ye.  Ji alîyê bavê de ji Kerxa Zirka û Zozinca Amedê ji mala Emer Keya ye.

Di sala 1980yî de, li Enqereyê Zanîngeha Gaziyê beşa ‘Ragihandin û Rojnamegerî’yê qedandîye. Di navbera salên 1976 û 1980yî de li komeleyan û li taxan beşdarî xebatên civakî, siyasî û bîrdozî bûye; her wiha di derheqê mijarên bîrdozî, civakî, siyasî û rêxistinî de li komeleyên Kurd ên li Enqereyê semînerên perwerdeyê dane. Encax piştî darbeyê, ew jî hatiye dîlgirtin; ji aliyê pergala 12ê Îlonê ve bi xedarî hatiye îşkencekirin û bi cezayê darvekirinê hatiye darizandin. Bi biryara Dadgeha Bilind (Daniştay) çûye ser karmendîyê (Midûrîya Karên Rêveberiya Dadgehê)...